29 Ekim’de Ne Oldu?
29 Ekim’de ne olduğu sorusu, Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşunu kutlamak için her yıl yapılan araştırmaların merkezinde yer alıyor. 2024 yılı itibarıyla Türkiye Cumhuriyeti, 101. yaşını büyük bir coşkuyla ve inançla kutlamaya hazırlanıyor. 29 Ekim Cumhuriyet Bayramı, 1923 yılında Türkiye Büyük Millet Meclisi (TBMM) tarafından Cumhuriyet’in ilan edilmesi anısına, her yıl yurtta ve yurtdışındaki temsilciliklerimizde çeşitli etkinliklerle kutlanmaktadır.
29 Ekim 1923’te Ne Oldu?
29 Ekim Cumhuriyet Bayramı’nın anlamı ve önemi, Cumhuriyetin ilanıyla yakından ilişkilidir. CUMHURİYETİN İLANI başlığı altında, Anadolu’nun düşman işgalinden kurtarılmasının ardından TBMM’nin 29 Ekim 1923’te Cumhuriyet’i ilan etmesiyle Türkiye tarihinde yeni bir sayfa açılmıştır. “Egemenlik kayıtsız, şartsız milletindir” ilkesi, devlet yönetiminde yerini almıştır.
Mustafa Kemal Atatürk, 19 Mayıs 1919’da Samsun’a çıkarak bağımsızlık meşalesini yakmış ve Türk milletinin verdiği büyük mücadele sayesinde bu meşale hala yanmaya devam etmektedir. Yeni Türk devletinin varlığı, 24 Temmuz 1923’te imzalanan Lozan Antlaşması ile tescillenmiştir.
İkinci dönem Türkiye Büyük Millet Meclisinin toplanmasından sadece 2 ay sonra, 13 Ekim 1923’te Ankara, Türkiye’nin hükümet merkezi olmuştur. Artık mevcut rejimin isminin de açık bir şekilde belirlenmesi ve yeni devletin başkanının seçilmesi gerekmekteydi. O güne kadar devlet başkanlığı görevini, Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanı olarak Mustafa Kemal Paşa yürütmekteydi. Ayrıca, bazı yabancı ülkeler de Lozan Antlaşması’nın onayı için Türkiye’deki yeni devlet rejiminin daha açık bir şekilde belirlenmesini istemekteydi.
27 Ekim 1923’te İcra Vekilleri Heyetinin istifası ve Meclisin güvenini kazanacak bir kabine listesinin oluşturulamaması, bu soruna acil bir çözüm gerektirmiştir.
“Yarın Cumhuriyet İlan Edeceğiz”
Mustafa Kemal Paşa, 28 Ekim 1923 akşamına kadar hükümetin kurulamaması üzerine Çankaya Köşkü’nde arkadaşları için Latife Hanım’a bir sofra hazırlatmıştır. İsmet Paşa, Ali Fuat Paşa, Halit Paşa ve Kemalettin Sami Bey’in de katıldığı akşam yemeğinde Mustafa Kemal Paşa, Nutuk’ta şöyle anlatır:
- “Gece olmuştu… Çankaya’ya gitmek üzere Meclis binasından ayrılırken, koridorlarda beni beklemekte olan Kemalettin Sami ve Halit Paşalara rastladım. Ali Fuat Paşa, Ankara’dan hareket ederken bunların Ankara’ya geldiklerini o günkü gazetede ‘Bir Uğurlama ve Bir Karşılama’ başlığı altında okumuştum. Daha kendileriyle görüşmemiştim. Benimle konuşmak üzere geç vakte kadar orada beklediklerini anlayınca, akşam yemeğine gelmelerini, Milli Savunma Bakanı Kazım Paşa vasıtasıyla kendilerine bildirdim. İsmet Paşa ile Kazım Paşa’ya ve Fethi Bey’e de Çankaya’ya benimle birlikte gelmelerini söyledim.”
- “Yemek sırasında: ‘Yarın Cumhuriyet ilan edeceğiz’ dedim. Orada bulunan arkadaşlar, derhal düşünceme katıldılar. Yemeği bıraktık. O dakikadan itibaren, nasıl hareket edileceği konusunda kısa bir program yaparak arkadaşları görevlendirdim.”
Mustafa Kemal Paşa, o gece İsmet Paşa ile 1921 Anayasası’nın bazı maddelerini değiştiren kanun tasarısını ülkenin bekası için hazırladı. “Türkiye devletinin hükümet şekli cumhuriyettir.” hükmünün yer aldığı tasarı, TBMM’de yapılan görüşmelerin ardından saat 20.30’da 158 üyenin tamamının oyuyla kabul edildi. Cumhuriyetin ilanı, “Yaşasın Cumhuriyet” sesleri ve alkışlarla karşılandı.
Bu gelişmeyle birlikte, yeni devletin yönetim biçimi artık tüm açıklığıyla belirlenmiş oldu. Cumhuriyetin ilanı ile “Egemenlik kayıtsız, şartsız milletindir” ilkesi, devlet yönetiminde en belirgin şekilde yerini buldu. Ardından cumhurbaşkanlığı seçimine geçildi. Yapılan gizli oylamada 158 milletvekilinin oyunu alan Gazi Mustafa Kemal Paşa, TBMM tarafından yeni Türk devletinin ilk cumhurbaşkanı seçildi. Bunun üzerine kürsüye gelen Mustafa Kemal Paşa, konuşmasını “Türkiye Cumhuriyeti mesut, muvaffak ve muzaffer olacaktır.” sözleriyle noktaladı.
“Milli Bayram” Olarak Kutlanmaya Başlandı
İlk hükümeti kurmakla İsmet İnönü görevlendirilirken, Fethi Okyar da TBMM Başkanlığı’na seçildi. Türk halkı, 29 Ekim gecesi ve 30 Ekim günü Cumhuriyet’in ilanını coşkuyla kutladı. 26 Ekim 1924’te yayımlanan kararname ile Cumhuriyet’in ilanının 101 pare top atışı ve düzenlenecek etkinliklerle kutlanmasına karar verilmiştir. Bu karar doğrultusunda, 29 Ekim 1924 tarihindeki etkinlikler, kutlamaların başlangıcını oluşturmuştur.
Hariciye Vekaleti, 2 Şubat 1925 tarihinde bir kanun teklifiyle 29 Ekim’in bayram olmasını önermiştir. Teklif, Meclis Anayasa Komisyonu tarafından incelenmiş ve 18 Nisan’da karara bağlanmıştır. TBMM’de teklifin 19 Nisan’da kabul edilmesiyle 29 Ekim, 1925 yılından itibaren “milli bayram” olarak kutlanmaya başlanmıştır. Türkiye Cumhuriyeti, 2024 yılı itibarıyla 101. yaşını coşkuyla, inançla kutlamaya devam etmektedir.
